ส้มโอมือ
ส้มโอมือ ชื่อสามัญ Buddha’s fingers, Buddha’s hand, Fingered citron[1]
ส้มโอมือ ชื่อวิทยาศาสตร์ Citrus medica L. (ชื่อพ้องวิทยาศาสตร์ Citrus medica var. sarcodactylus (Siebold ex Hoola van Nooten) Swingle)[1],[2] จัดอยู่ในวงศ์ส้ม (RUTACEAE)[1]
สมุนไพรส้มโอมือ มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า ส้มมือ (ทั่วไป), ฝูโส่ว ฝูโส่วกัน (จีนกลาง) เป็นต้น[2] ในอินเดียเรียก Bara nimbu ส่วนฝรั่งมักเรียกกันว่า “ส้มนิ้วพระหัตถ์” และชาวจีนจะเรียกว่า “ฝูโส่ว” หรือ “ฝอโส่ว” ซึ่งแปลว่า นิ้วพระหัตถ์เช่นเดียวกัน[4]
ลักษณะของส้มโอมือ
- ต้นส้มโอมือ จัดเป็นไม้พุ่มกึ่งไม้ยืนต้นขนาดเล็ก มีความสูงของต้นประมาณ 2-4 เมตร เปลือกลำต้นเรียบเป็นสีน้ำตาล กิ่งอ่อนเป็นสีม่วงแดง ตามกิ่งและลำต้นมีหนามแข็งยาวหรือสั้นขึ้นอยู่ทั่วไป ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการตอนกิ่ง เจริญเติบโตได้ดีในดินที่มีอินทรียวัตถุสูง ไม่ชอบแดดจัด[1],[2]
- ใบส้มโอมือ ใบเป็นใบประกอบแบบลดรูป ใบย่อยมีใบเดียว ออกเรียงสลับ ลักษณะของใบเป็นรูปไข่ ปลายใบมน โคนใบมน ส่วนขอบใบเรียบจักเป็นซี่ฟัน ใบมีขนาดกว้างประมาณ 4-5 เซนติเมตร และยาวประมาณ 10-15 เซนติเมตร หลังใบเรียบเป็นสีเขียวเข้มและเป็นมัน ส่วนท้องใบมีสีอ่อนกว่า ก้านใบสั้น[1],[2]
- ดอกส้มโอมือ ออกดอกเดี่ยวหรือออกเป็นกระจุกประมาณ 2-3 ดอก โดยจะออกตามซอกใบและกิ่ง ดอกเป็นสีขาว มีกลีบดอก 5 กลีบ กลีบหนาแข็ง กลีบดอกด้านนอกเป็นสีม่วงแดง หลุดร่วงได้ง่าย โคนกลีบดอกสีขาว ปลายกลีบดอกเป็นสีม่วง และยังมีกลีบเลี้ยงดอกอีก 5 กลีบ ดอกมีเกสรเพศผู้เป็นเส้นสีขาวหรือสีเหลืองจำนวนมากอยู่ตรงโคนติดกันเป็นกระเปาะ มีเกสรเพศผู้ 30 อัน ออกดอกในช่วงเดือนพฤษภาคมถึงเดือนมิถุนายน[1],[2]
- ผลส้มโอมือ ลักษณะของผลเป็นรูปทรงรีขนาดใหญ่ ปลายผลแยกออกเป็นแฉกงอคล้ายนิ้วมือหรือคล้ายหนวดปลาหมึก จึงเรียกว่า “ส้มมือ” ผลมีขนาดยาวประมาณ 10-25 เซนติเมตร โคนผลเรียว ผิวผลขรุขระเป็นมัน ผลอ่อนเป็นสีเขียว เมื่อสุกแล้วจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองอมส้ม มีกลิ่นหอม ไม่มีเนื้อผลและเมล็ด[1],[2]
สรรพคุณของส้มโอมือ
- ผลมีสรรพคุณช่วยแก้อาการวิงเวียนศีรษะ (ผล)[2] ผิวผลมีน้ำมันหอมระเหย ใช้เปลือกผลแห้งนำมาทำเป็นยาดมส้มโอมือ เพื่อสูดดมบรรเทาอาการเป็นลม หน้ามืดตาลาย และบำรุงหัวใจ (เปลือกผล)[1]
- เปลือกผลมีสรรพคุณบำรุงหัวใจ กระตุ้นหัวใจ ทำให้เลือดลมดี (เปลือกผล)[4]
- น้ำในผลมีรสเปรี้ยวคล้ายมะกรูดและมีวิตามินซี ใช้กินเป็นยาแก้เลือดออกตามไรฟัน (น้ำในผล)[1]
- น้ำในผลใช้ผสมเป็นยากัดเสมหะ (น้ำในผล)[1] ช่วยละลายเสมหะ (ผล)[2]
- ผลมีสรรพคุณช่วยแก้อาการคลื่นไส้อาเจียน (ผล)[2]
- ช่วยแก้อาการไอ (น้ำในผล)[1] ไอเย็น ไอหืดหอบ (ผล)[2]
- ตำรับยาแก้อาการไอชื้น หลอดลมอักเสบเรื้อรัง ระบุให้ใช้ผลส้มโอมือแห้ง 6 กรัม และปั๊วแห่ 6 กรัม นำมาต้มกับน้ำผสมน้ำตาลเล็กน้อยรับประทาน (ผล)[2]
- ตำรับยาแก้อาหารไม่ย่อย ระบุให้ใช้ผลส้มโอมือ 5 กรัม, เปลือกมะนาว 5 กรัม, ขิง 5 กรัม, อึ่งไน้ 1 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทานวันละ 1 ครั้ง (ผล)[2]
- ตำรับยาแก้ลมขึ้นท้องอืดท้องเฟ้อ จุกเสียดแน่นท้อง ปวดท้อง ปวดกระเพาะ ระบุให้ใช้ผลส้มโอมือแห้ง 6 กรัม และหง่วนโอ๊ว 6 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทาน (ผล)[2]
- ช่วยแก้กระเพาะอักเสบเรื้อรัง ด้วยการใช้ผลสด 12-15 กรัม หรือผลแห้ง 6 กรัม นำมาแช่ในน้ำร้อนหรือชงกับน้ำรับประทานแทนน้ำชา (ผล)[2]
- น้ำในผลใช้กินเป็นยาฟอกเลือด ประจำเดือนสตรี (น้ำในผล)[1]
- เปลือกผลมีสรรพคุณเป็นยาบำรุงตับ (เปลือกผล)[4]
- ตำรายาแก้ลมคั่งค้างในตับหรือกระเพาะอาหาร ระบุให้ใช้ผลสด 12-15 กรัม หรือผลแห้ง 6 กรัม นำมาแช่ในน้ำร้อนหรือชงกับน้ำรับประทานแทนน้ำชา (ผล)[2]
- ผลมีสรรพคุณเป็นยาแก้ปวดกระษัยลม (ผล)[2]
- ในตำรายาไทย ผิวส้มโอมือจัดอยู่ตำรับยา “เปลือกส้ม 8 ประการ” ประกอบไปด้วย ผิวมะนาวหรือผิวส้มโอมือ ผิวส้มโอ ผิวส้มเขียวหวาน ผิวส้มจีน ผิวส้มซ่า ผิวส้มตรังกานู ผิวๆมะงั่ว และผิวมะกรูด มีสรรพคุณเป็นยาแก้ลมกองละเอียด กองหยาบ แก้เสมหะโลหะ ใช้ปรุงเป็นยาหอมแก้ทางลม (เปลือกผล)[3]
ขนาดและวิธีใช้ : ผลแห้งให้ใช้ครั้งละ 3-10 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทานหรือใช้เข้ากับตำรายาอื่น[2]
ข้อควรระวังในการใช้ : ผู้ที่มีร่างกายอ่อนแอหรือผู้ที่มีไข้ตัวร้อน ห้ามรับประทานสมุนไพรชนิดนี้[2]
ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของส้มโอมือ
- ในผลส้มโอมือ พบน้ำมันระเหย และในน้ำมันระเหยพบสาร Limettin, Citropen อีกทั้งยังพบสาร Diosmin, Hesperidin และวิตามินซี เป็นต้น[2]
- สารที่สกัดได้จากผลส้มโอมือด้วยแอลกอฮอล์มีฤทธิ์ยับยั้งการเคลื่อนตัวของลำไส้ใหญ่ของหนู กระต่าย และแมวที่เป็นสัตว์ทดลอง ถ้านำสารดังกล่าวมาทดลองกับกระต่าย พบว่าจะมีฤทธิ์การคลายกล้ามเนื้อเรียบที่ตึงแข็งในลำไส้ของกระต่ายได้ ทำให้การบีบตัวของลำไส้ลดลงได้[2]
- น้ำมันระเหยจากผลส้มโอมือ ไม่มีผลต่อการคลายกล้ามเนื้อเรียบในกระเพาะหรือลำไส้[2]
ประโยชน์ของส้มโอมือ
- นิยมนำมาใช้ทำเป็นยาดมส้มโอมือ เครื่องหอม หรือใช้ผสมในน้ำยาทำความสะอาด เพราะมีกลิ่นหอม ในประเทศจีนและญี่ปุ่นจะนิยมนำไปวางไว้ในห้องนอนและห้องน้ำเพื่ออบกลิ่น ดับกลิ่น[1],[4]
- ในประเทศจีนและญี่ปุ่นจะใช้ส้มโอมือเป็นผลไม้มงคลในพิธีกรรมต่าง ๆ ทางศาสนา[4]
- ผลไม่สามารถนำมารับประทานได้โดยตรง แต่อาจนำเปลือกมาใช้ผสมในอาหารได้[4]
เอกสารอ้างอิง
- หนังสือสมุนไพรไทย เล่ม 1. (ดร.นิจศิริ เรืองรังษี, ธวัชชัย มังคละคุปต์). “ส้มมือ (Som Mue)”. หน้า 283.
- หนังสือสารานุกรมสมุนไพรไทย-จีน ที่ใช้บ่อยในประเทศไทย. (วิทยา บุญวรพัฒน์). “ส้มมือ”. หน้า 530.
- ฐานข้อมูลเครื่องยาสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. “ส้มโอมือ”. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : www.thaicrudedrug.com. [19 ต.ค. 2014].
- ผู้จัดการออนไลน์ 2 มีนาคม 2549.
ภาพประกอบ : www.flickr.com (by Bernadette Hawkins and Russell Reinhardt, Black Diamond Images), www.thaicrudedrug.com (by Sudarat Homhual)
เรียบเรียงข้อมูลโดยเว็บไซต์เมดไทย (Medthai)
