16 สรรพคุณและประโยชน์ของต้นกระเช้าผีมด !

กระเช้าผีมด

กระเช้าผีมด ชื่อสามัญ Indian Birthwort^[3], Dutchman’s pipe

กระเช้าผีมด ชื่อวิทยาศาสตร์ Aristolochia tagala Cham. จัดอยู่ในวงศ์ไก่ฟ้า (ARISTOLOCHIACEAE)^[3]

สมุนไพรกระเช้าผีมด มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า ปุลิง (เชียงใหม่), กระเช้ามด กระเช้าสีดา (กรุงเทพฯ)^[1], กระเช้ามด กระเช้าผีมด (ภาคกลาง)^[3], เจี่ยต้าสู่ เอ่อเย่หม่าเอ๋อหลิน เฮยเมี่ยนฝังจี่ มู่ฝังจี่ (จีนกลาง)^[2], ^[7] ผักข้าว ผักห่ามป่าย ผักห่ามหนี (คนเมือง), ชั้วมัดหลัว (ม้ง), คอหมู่เด๊าะ (กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอน), บ่ะหูกว๋าง พ่วน ลำเด่อ (ลั้วะ)^[7] เป็นต้น

ลักษณะของกระเช้าผีมด

• ต้นกระเช้าผีมด จัดเป็นพรรณไม้เถาเลื้อย ลำต้นเป็นเถา ผิวเป็นร่องไปตามยาวของลำเถา ลำต้นเมื่อยังอ่อนจะมีขน และขนจะค่อย ๆ หลุดร่วงไปจนเกือบเกลี้ยงหรือเกลี้ยง ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด มีเขตการกระจายพันธุ์ในจีน อินเดีย ศรีลังกา บังกลาเทศ พม่า กัมพูชา เวียดนาม มาเลเซีย ตลอดจนถึงหมู่เกาะโซโลมอนและทวีปออสเตรเลีย ส่วนในประเทศไทยพบขึ้นกระจายพันธุ์ในจังหวัดเชียงใหม่ ตาก จันทบุรี กาญจนบุรี สุราษฎร์ธานี ตรัง ภูเก็ต และจังหวัดนครศรีธรรมราช ตามป่าดิบ ป่าเบญจพรรณ ที่โล่งแจ้งและบนดินปนทราย บนพื้นที่ความสูงจากระดับน้ำทะเล 5-1,030 เมตร^[2],[3]

• ใบกระเช้าผีมด ใบเป็นใบเดี่ยว ออกเรียงสลับ ลักษณะของใบมีหลายแบบ ตั้งแต่รูปไข่ไปจนถึงรูปไข่แกมรูปใบหอก ปลายใบแหลม โคนใบเว้าลึกเป็นรูปหัวใจหรือรูปติ่งหู ส่วนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 5.8-7.6 เซนติเมตร และยาวประมาณ 9.5-16.5 เซนติเมตร ใบที่เจริญเติบโตเต็มที่แล้วจะเกลี้ยงทั้งสองด้าน นอกจากเส้นใบและเส้นใบย่อยที่อาจมีขน แผ่นใบจะมีต่อมลักษณะเป็นจุดเล็ก ๆ กระจัดกระจาย มีเส้นใบออกจากโคนใบ 3-5 เส้น ส่วนเส้นแขนงใบมีข้างละ 3-4 เส้น เส้นใบย่อยเรียงตามขวางใบคล้ายขั้นบันไดและสานกันเป็นร่างแห เส้นร่างแหนั้นจะเห็นได้ชัดทางด้านล่างมากกว่าด้านบน ก้านใบยาวประมาณ 3-6 เซนติเมตร ด้านบนเป็นร่องและมีขนละเอียด ส่วนด้านล่างจะเกลี้ยง^[3]

• ดอกกระเช้าผีมด ออกดอกเป็นช่อ ช่อดอกยาวประมาณ 6-13.5 เซนติเมตร มีขน เป็นดอกที่มีทั้งเกสรเพศผู้และเกสรเพศเมียอยู่ในดอกเดียวกัน กลีบดอกมีเพียงชั้นเดียว เชื่อมติดกันเป็นหลอด ที่โคนหลอดจะมีลักษณะป่องเป็นกระเปาะกลม ๆ มีขนาดกว้างและยาวประมาณ 5-7 มิลลิเมตร เหนือขึ้นไปจะคอดเป็นหลอดเล็ก ๆ กว้างประมาณ 1-2 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 1 มิลลิเมตร ปลายกลีบนั้นเบี้ยว ข้างหนึ่งจะยื่นยาวออกไป รูปใบหอก มีขนาดกว้างประมาณ 8 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 1.6-2.5 เซนติเมตร ใบประดับมีลักษณะเป็นรูปไข่ ปลายและโคนของใบประดับแหลม ส่วนขอบมีขน ใบประดับมีขนาดกว้างประมาณ 1-2 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 2-3 มิลลิเมตร ตามผิวมีขนสั้น ๆ ทั้งสองด้าน ก้านดอกยาวประมาณ 5-8 มิลลิเมตร ดอกมีเกสรเพศผู้ 6 อัน อยู่แนบติดกับก้านเกสรเพศเมีย อับเรณูเป็นรูปรี ยาวได้ประมาณ 1 มิลลิเมตร ยอดเกสรเพศเมียแยกออกเป็นแฉก 6 แฉก เป็นรูปกรวยยาว ปลายมน ส่วนรังไข่อยู่ใต้วงกลีบ มีลักษณะเป็นรูปทรงกระบอกเล็ก ๆ มีขนาดกว้างประมาณ 1-2 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 0.5-1 เซนติเมตร^[3]

• ผลกระเช้าผีมด ผลมีลักษณะค่อนข้างกลม รูปไข่ หรือเป็นรูปขอบขนานแกมรี มีขนาดกว้างประมาณ 2.7-4.3 เซนติเมตร และยาวประมาณ 3.3-5.5 เซนติเมตร ส่วนก้านผลยาวได้ประมาณ 3.3-5.8 เซนติเมตร ผลเมื่อแก่จะแตกออกตามยาวจากขั้วไปยังโคน และก้านผลก็จะแตกแยกออกเป็น 6 เส้น โดยที่โคนก้านและปลายผลยังติดกันอยู่ มีลักษณะรูปร่างคล้ายกระเช้า ภายในผลมีเมล็ดหลายเมล็ด^[3]

• เมล็ดกระเช้าผีมด เมล็ดเป็นสีน้ำตาลอ่อน เมล็ดมีลักษณะเป็นรูปไข่หัวกลับค่อนข้างป้อม หรืออาจเว้าเล็กน้อยเป็นรูปหัวใจกลับ มีปีก ขนาดกว้างประมาณ 7-8 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 5-8 มิลลิเมตร ด้านหนึ่งผิวเรียบ ส่วนอีกด้านมีตุ่มขนาดเล็กกระจัดกระจายอยู่ห่าง ๆ^[3]

สรรพคุณของกระเช้าผีมด

1. ใบ ต้น ราก มีรสเผ็ดขมเล็กน้อย เป็นยาเย็นไม่มีพิษ ออกฤทธิ์ต่อหัวใจและปอด ใช้เป็นยาช่วยขับพิษร้อนถอนพิษไข้ (ใบ, ต้น, ราก)^[2]
2. ลำต้นใช้ต้มกับน้ำกินเป็นยาทำให้ธาตุปกติ (ต้น)^[1],[2],[3]
3. ใบใช้ตำเป็นยาพอกศีรษะลดไข้ (ใบ)^[1],[2],[3]
4. เมล็ดใช้เป็นยาแก้คออักเสบ เป็นไข้ (เมล็ด)^[2]
5. ใช้เป็นยารักษาโรคทางเดินปัสสาวะที่ติดเชื้อ (ใบ, ต้น, ราก)^[2]
6. ช่วยลดอาการบวมน้ำ (ใบ, ต้น, ราก)^[2]

7. ใบใช้ตำเป็นยาพอกแก้โรคผิวหนัง (ใบ)^[1],[2],[3]
8. ช่วยขับพิษที่ติดจากเชื้อไวรัส หรือพิษจากแมลงสัตว์กัดต่อย (ใบ, ต้น, ราก)^[2]
9. ใช้เป็นยาแก้ปวดบวม แก้อักเสบ กระเพาะอักเสบ ไขข้อปวดบวม (ใบ, ต้น, ราก)^[2]
10. ใบนำมาเผาให้ร้อน ใช้วางนาบไว้บนท้องหรือตามแขนขาที่บวม จะช่วยแก้อาการปวดบวมได้ (ใบ)^[1],[2],[3]
11. คนเมืองจะใช้ลำต้นนำมาต้มให้เด็กที่มีอาการไม่สบายอาบ (ต้น)^[7]
12. ชาวม้งจะใช้ใบนำมาต้มกับน้ำกินเป็นยาบรรเทาอาการปวดเอว หรืออาจทุบแล้วใช้ประคบเอว (ใบ)^[7]

ขนาดและวิธีใช้ : กรณีใช้ต้มกับน้ำรับประทาน ให้ใช้ครั้งละ 6-12 กรัม หรือใช้ร่วมกับตัวยาอื่น ๆ ในตำรายาตามความต้องการ^[2]

ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของกระเช้าผีมด

• สารที่พบ ได้แก่ Aristolochic acid, Magnoorine เป็นต้น^[2]
• กระเช้าผีมดมีฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรีย^[5]
• กรด aristolochic ในกระเช้าผีมดมีความเป็นพิษต่อไจและก่อให้เกิดมะเร็ง^[6]

ประโยชน์ของกระเช้าผีมด

1. ใช้ปลูกเป็นไม้ประดับทั่วไป เป็นพรรณไม้ค่อนข้างหายากชนิดหนึ่ง ไม่ค่อยพบขึ้นในป่าธรรมชาติของบ้านเรานัก ส่วนมากจะนำเข้ามาเป็นไม้ประดับหรือใช้ทำยา^[4]
2. ส่วนของใบใช้เป็นอาหารสำหรับการเลี้ยงผีเสื้อ^[4]
3. ชาวลั้วะจะใช้เปลือกต้นนำมาลอกออกแล้วนำเส้นใยมาสานสวิงได้เหมือนเส้นใยเพียด^[7]
4. นอกจากนี้ยังมีข้อมูลอื่น ๆ ที่ระบุด้วยว่า ผลสุกสามารถนำมารับประทานได้ ยอดอ่อนและใบอ่อนใช้นึ่งหรือลวกเป็นผักจิ้มกับน้ำพริก ใช้ประกอบอาหาร เช่น แกง เป็นต้น^[7]

เอกสารอ้างอิง

1. หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5.  (ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม).  “กระเช้าผีมด”.  หน้า 120-124.
2. หนังสือสารานุกรมสมุนไพรไทย-จีน ที่ใช้บ่อยในประเทศไทย.  (วิทยา บุญวรพัฒน์).  “กระเช้าผีมด”.  หน้า 206.
3. ข้อมูลพรรณไม้, สำนักงานโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี.  “กระเช้าผีมด”.  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก : www.rspg.or.th/plants_data/.  [08 ก.ค. 2015].
4. ผีเสื้อแสนสวย.  “การเพาะเลี้ยงผีเสื้อ”.  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก : www3.ru.ac.th/research/butterfly/home.htm.  [08 ก.ค. 2015].
5. Kalaiarasi V, Johnson M, Sivaraman A, Janakiraman N, Babu A, Narayani M.  “PHYTOCHEMICAL AND ANTIBACTERIAL STUDIES ON ARISTOLOCHIA TAGALA CHAM”.  Centre for Plant Biotechnology, Department of Plant Biology and Plant Biotechnology, St. Xavier’s College (Autonomous), Palayamkottai – 627 002, Tamil Nadu, India.
6. STUARTXCHANGE.  “Timbañgan”.  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก : www.stuartxchange.org.  [08 ก.ค. 2015].
7. โครงการเผยแพร่ข้อมูลทรัพยากรชีวภาพและภูมิปัญญาท้องถิ่นบนพื้นที่สูง, สถาบันวิจัยและพัฒนาที่สูง (องค์กรมหาชน).  “กระเช้าผีมด”.  อ้างอิงใน : หนังสือชื่อพรรณไม้แห่งประเทศไทย (เต็ม สมิตินันทน์), หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 6 (วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม).  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก : eherb.hrdi.or.th.  [08 ก.ค. 2015].

ภาพประกอบ : www.flickr.com (by Vijayasankar Raman, Bryan To, judymonkey17, Yeoh Yi Shuen, biodivn), Jessica May

เรียบเรียงข้อมูลโดยเว็บไซต์เมดไทย (Medthai)