คนทีสอ
คนทีสอ ชื่อวิทยาศาสตร์ Vitex trifolia L. ปัจจุบันจัดอยู่ในวงศ์กะเพรา (LAMIACEAE หรือ LABIATAE)
สมุนไพรคนทีสอ มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า คนทีสอขาว (ชลบุรี), ทีสอ เทียนขาว (เพชรบุรี), สีสอ (ประจวบคีรีขันธ์), คุนตีสอ (สตูล), มูดเพิ่ง (ตาก), ผีเสื้อ (เลย), สีเสื้อน้อย ดอกสมุทร (เชียงใหม่), ผีเสื้อน้อย (ภาคเหนือ) , โคนดินสอ (จันทบุรี ภาคกลาง), ดินสอ (ภาคกลาง) เป็นต้น
ลักษณะของต้นคนทีสอ เป็นไม้พุ่มขนาดกลาง สูงประมาณ 3-6 เมตร มีเปลือกของลำต้นเป็นสีเทา เป็นกระสีดำ เปลือกเรียบแตกเป็นร่องตื้นตามยาว ลักษณะของใบจะเป็นใบประกอบแนวนิ้ว ออกตรงข้ามกัน ใบย่อยเป็นรูปไข่มีปลายแหลม 3 ใบ กว้างประมาณ 3 เซนติเมตร ยาว 4-6 เซนติเมตร ขอบใบจะเรียบ ปลายใบแหลม โคนใบสอบ ท้องและหลังใบเรียบ ท้องใบมีสีขาวนวล ส่วนหลังใบเป็นสีเขียว
ลักษณะของดอกต้นคนทีสอ ดอกเล็กสีม่วงเป็นช่อยาว ออกดอกที่ปลายกิ่ง โคนกลีบดอกเชื่อมติดกัน ปลายแยกเป็น 5 กลีบ ขนาดไม่เท่ากัน มีเกสรตัวผู้ 4 อัน ส่วนลักษณะของผลมีรูปร่างกลมเท่าผลพริกไทยเป็นพวงช่อ สีดำเป็นมัน ข้างในผลมีเมล็ดสีน้ำตาล 1 เมล็ด
คนทีสอมีสรรพคุณทางยาหลายอย่าง ทุกส่วนของลำต้นสามารถนำมาใช้เป็นยาสมุนไพรได้หมด ไม่ว่าจะเป็นใบ ดอก ผล เมล็ด ราก ลำต้น กระพี้ รวมไปถึงเปลือกไม้ด้วย และคนทีสอยังเป็นสมุนไพรสำหรับผู้หญิงอีกด้วย เพราะมีสรรพคุณช่วยทำให้เลือดลมเป็นปกติ แก้ปัญหาประจำเดือน สภาวะก่อนและหลังมีประจำเดือน แม้กระทั่งหลังคลอดบุตร สมุนไพรคนทีสอก็เป็นตัวช่วยขับเลือดเสีย ทำให้สดชื่น มีกำลัง และยังช่วยขับน้ำนมและบำรุงน้ำนมได้อีกด้วย !
สรรพคุณของคนทีสอ
- ใช้เป็นยาบำรุง ช่วยทำให้สตรีดูอ่อนเยาว์กว่าวัย
- ช่วยกระจายเลือดลม ทำให้หลอดเลือดไหลเวียนดีขึ้น
- ช่วยบำรุงธาตุในร่างกาย (ใบ, ราก)
- ช่วยทำให้เจริญอาหาร (เมล็ด)
- ใบคนทีสอใช้ผสมกับขมิ้น พริกไทย เทียน รับประทานรักษาวัณโรค (ใบ)
- ช่วยรักษาโรคตา (ราก)
- ช่วยแก้อาการปวดศีรษะ ด้วยการใช้ใบขยี้กับน้ำแล้วนำมาลูบหัว หรือจะใช้ใบนำไปอังกับไฟแล้วชงกับน้ำกินแก้อาการก็ได้เช่นกัน (ใบ)
- ช่วยแก้ลม (ผล)
- ช่วยแก้อาการวิงเวียนศีรษะ ด้วยการนำใบมาขยี้ดมก็ช่วยแก้วิงเวียนได้เป็นอย่างดี (ใบ)
- ช่วยแก้ไข้ (ผล, ราก, ดอก)
- ใช้รักษาอาการไข้จากความเย็น (เปลือก)
- ช่วยรักษาอาการไข้ซึ่งมีอาการกระทำให้ร้อน (ใบ)
- ช่วยแก้ไข้ในหญิงมีครรภ์ (ดอก)
- ช่วยแก้อาการหวัด น้ำมูกไหล ด้วยการใช้เมล็ดหรือใบคนทีสอ ผสมกับกับขิงและน้ำตาลเล็กน้อย ชงกับน้ำร้อนกินแก้อาการ (ใบ, เมล็ด)
- ช่วยขับเสมหะ แก้เสมหะจุกคอ (ใบ, ราก)
- ช่วยแก้หอบหืด (ใบ)
- ช่วยแก้อาการหืด ไอ (ใบ, ผล, ดอก)
- ช่วยขับเหงื่อ (ใบ, ผล, ราก)
- ช่วยรักษาอาการคลื่นเหียน อาเจียน (ผล, เปลือก, กระพี้)
- ช่วยแก้อาการจุกเสียดแน่นท้อง (ต้น)
- ช่วยแก้ท้องมาน (ผล)
- ช่วยขับลมในลำไส้ (ใบ, ต้น)
- ช่วยแก้ลำไส้พิการ (ใบ, ราก)
- ช่วยรักษาโรคต่าง ๆ เกี่ยวกับลำไส้ (ใบ)
- ช่วยขับปัสสาวะ (ราก)
- ช่วยรักษาโรคตับ (ราก)
- คนทีสอมีสรรพคุณช่วยบำรุงน้ำดี (ใบ)
- ช่วยถ่ายน้ำเหลือง (ราก)
- ช่วยขับระดู (ราก)
- ช่วยรักษาหญิงระดูพิการและตั้งโลหิต (เปลือก, กระพี้)
- ใบและรากต้มเป็นยาแก้ไข้ให้หญิงหลังคลอดบุตรใหม่ ๆ รับประทานเป็นยาขับปัสสาวะและขับเหงื่อ (ราก, ใบ)
- ช่วยแก้พยาธิและรักษาอาการไข้ในครรภ์ (ผล)
- ช่วยฆ่าพยาธิ (ใบ, ผล, ดอก)
- ช่วยแก้ริดสีดวง (ผล)
- ช่วยแก้ริดสีดวงจมูก (ใบ, ผล)
- ช่วยแก้พิษจากแมลงสัตว์กัดต่อยและพิษอื่น ๆ (ราก)
- ใบสดนำมาตำละเอียดใช้พอกบริเวณแผลที่ถูกตะขาบกัดหรือแมลงสัตว์กัดต่อยได้ (ใบ)
- ช่วยแก้พิษสำแลงและพิษต่าง ๆ (ใบ)
- ใบคนทีสอสรรพคุณช่วยแก้พิษฝีใหญ่ (ใบ)
- ช่วยกำจัดเชื้อรา เชื้อราบนผิวหนัง ฮ่องกงฟุต (ใบ)
- ช่วยระงับอาการปวด ทำให้สงบลงได้ (เมล็ด)
- ช่วยแก้อาการปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ ช่วยทำให้กล้ามเนื้อคลายตัว (ใบ, ราก)
- ช่วยแก้อาการปวดตามข้อ (ใบ, ราก, ผล)
- ช่วยแก้เอ็นตึง เอ็นอักเสบ ด้วยการใช้ใบคนทีสอประมาณ 30-40 ใบ นำมาต้มกับน้ำ 3 แก้ว เคี่ยวจนเหลือ 1 แก้ว นำมาดื่มครั้งละครึ่งแก้ว วันละ 2 เวลา (ใบ)
- ช่วยรักษาโรคผิวหนัง แก้ผดผื่นคัน ด้วยการใช้แช่กับน้ำอาบ (ใบ)
- ช่วยรักษาอาการสาบควายในตัว (ใบ)
- ใช้ทำเป็นยาฆ่าแมลง (ใบ)
- ช่วยบำรุงครรภ์มารดาและบำรุงน้ำนม (ดอก)
- เมล็ดคนทีสอมีฤทธิ์ในการควบคุมการหลั่งของฮอร์โมนต่อมใต้สมอง ที่่ช่วยควบคุมการทำงานของฮอร์โมนเพศหญิง จึงช่วยรักษาอาการผิดปกติของสตรีได้เป็นอย่างดี (เมล็ด)
- ช่วยรักษาภาวะเป็นหมันในเพศหญิง ช่วยปรับรอบการตกไข่ให้เป็นปกติ (เมล็ด)
- ช่วยป้องกันแมลงรบกวน (ใบ)
- กิ่งหรือใบคนทีสอนำมาใช้เผาเพื่อไล่ยุงได้ (ใบ)
- ก่อนแปรงฟัน หากได้เคี้ยวใบคนทีสอสด ๆ ก็จะช่วยทำให้ฟันแข็งแรงขึ้น และยังระงับกลิ่นปากได้อีกด้วย (ใบ)
- คนทีสอคือสมุนไพรที่เป็นตัวยาหลักในตำรับยาต่าง ๆ เช่น ยาประคบ อบ อาบ ย่าง พอก โดยใช้เพื่อรักษาอาการปวดเมื่อยตามตัว เส้นขัด เอ็นขัด เหน็บชา อัมพฤกษ์ อัมพาต แก้ลม กระดูกหัก หกล้ม ตกต้นไม้ อาการเจ็บปวดในเอ็นและผิวหนัง
- ในปัจจุบันได้มีการนำใบคนทีสอไปแปรรูปเป็นยาสมุนไพรในรูปแบบแคปซูล ก็เป็นอีกทางเลือกที่สะดวกเช่นกัน (ใบ)
- สามารถนำมาทำเป็นน้ำมันนวดตัวและยาแก้ปวดได้
- กลิ่นหอมของสมุนไพรคนทีสอช่วยทำให้รู้สึกสดชื่น ผ่อนคลาย แก้ความตึงเครียด
แหล่งอ้างอิง : วารสารสุขสาระ ก.พ. 53, สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.), ฐานข้อมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี, ดร.สุภาภรณ์ ปิติพร ผู้แทนคณะกรรมการบริหาร มูลนิธิโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร, ศูนย์ข้อมูลสมุนไพรโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร
ภาพประกอบ : Sudarat Homhual
เรียบเรียงข้อมูลโดยเว็บไซต์เมดไทย (Medthai)
